تاریخ ورشکستگی ما - پیامک خنده

به گزارش شرق، برخی آثار در زمانه خودشان پاسخ یا واکنشی به مسائل دوران هستند، اما با گذشت زمان و دگرگونی های سیاسی و اجتماعی، آن مسائل معنای دیگری پیدا می نمایند. مثلا وطن پرستی در هر دوره ای مصادیقی دارد. گاه در زمانه ای مصادیق این مفاهیم ارزشمند ضدارزش و مفاهیم ضدارزش ارزشمند می شوند و آثاری هستند که گرفتار این جابه جایی ارزش ها شده اند. مهاجرت یکی از این مصادیق است که در زمان های متفاوت، معنای دیگری پیدا می نماید. زمانی رفتن ارزش است و زمانی ماندن و زمانی هم رفتن و هم ماندن هیچ بار معنایی ندارد. آینه های دردار هم از این قاعده مستثنا نیست. این رمان ارزشمند با تکنیک و تصاویر درخشان دچار این تبعات ناخواسته است. با سعید رضوانی درباره رمان آینه های دردار به مصاحبه نشسته ایم که می خوانید.

احمد غلامی: آینه های دردار اضطرابِ نوشتن است؛ نوشتنِ وقایعی که در سرعت زمان گم و ناپیدا می شود، یا به دست دیگران جعل و مخدوش. تاریخ تکه تکه شده ما همچون زندگی ماست، چراکه ما نیز تکه تکه شده زیسته ایم. کاتبی با دنیای تکه تکه شده، زبانی جز این نخواهد داشت: گفت آن مجسمه بالزاک در تقاطع مونپارناس- راسپای یادت هست؟ خب؟ وقتی نگاهش کردم دیدم نه به ما که پیش پایش ایستاده بودیم که به دور نگاه می نماید. به پاریس خودش به راستینیاک یا مادام ووکرش.

به همان پانسیون که شرحش را جزءبه جزء داده است. یا اصلا گوش می دهد به صدای خش خش دامن دختر های باباگوریو. خب او جایی داشته است که آدم هایش را یک جا جمع کند. اما ما نه. لااقل من جایی نبوده ام. جای ثابتی هرگز نبوده ام. در این ده، دوازده سال ما مثلا هر سالی جایی بوده ایم. تا می آمدم با میزم یا جای کتاب ها اخت بشوم مجبور شده ام باز جمعشان کنم و بروم به خانه ای جدید. قبلش هم همین طور بوده است.

هر چند سالی در شهری گذشته. بعد از آن چند سال که همسایه بودیم بقیه اش هر سالی در یک محله بوده ام. معلم هم که شدم هر مهر ماه به ده تازه ای پرت می شدم. گاهی مجبور بودم کیلومتر ها با چرخ بروم تا برسم به ماشینی که به آن ده می رفت. خب برای همین همواره چیز ها تکه تکه یادم می آید.

شاید برای همین می نویسم تا جمعشان کنم در عالم خیال، در جایی کنار هم مثل دو همسایه قدیمی (صفحه 89). این بخش از رمان نه تن ها به سبک و سیاقِ آینه های دردار تأکید می نماید، بلکه هدفی فراتر از آن هم دارد. این سرگردانی و این تکه تکه زندگی کردن همان طور که رابطه وثیقی با زندگی فردی کاتب دارد، با تاریخ او نیز ربط دارد. او وارث تاریخ و بقایای تکه تکه ای است که باید آنان را ثبت کند تا واقعیت یا حقیقتِ تاریخ از دست نرود.

سفر کاتب به فرنگ نیز همچون کابوسی از این تکه پاره ها شده است که دست از سرش برنمی دارد. اگر تا به امروز می اندیشید زندگی خودش به واسطه نحوه آن ازهم گسیخته است، اینک با آدم ها و با دنیای روبه رو است که در حال فروپاشی و اضمحلال است. آدم هایی نه به معنای آدم های معمولی که حیات شان جزئی از زندگی روزمره است و بَری است از شدن، و تاریخی ندارند.

آدم هایی از جنس رخداد های تاریخ با آرمان هایی ازدست رفته، با آدم هایی که نقاب شان فرو افتاده و پلیدی شان به یکباره آشکار شده است (مانند شخصیتِ ایمانی)؛ و دیگرانی در حاشیه حوادث تاریخی که از تندباد های آن در امان مانده اند (صنم بانو). آدم هایی که در یک چیز مشترک اند: تاریخ آن ها و تاریخ ما در ورشکستگی ما است.

سعید رضوانی: می گویید آینه های دردار اضطرابِ نوشتن است. اعتراف می کنم که نمی توانم قاطعانه بگویم آینه های دردار چیست. به گمانم گلشیری در این اثر، چند پروژه یا خط اصلی را به موازات هم دنبال نموده است. مهم ترین آن ها شاید تبیین نسبت ادبیات با واقعیت باشد.

توماس مان در جایی می گوید: انسان با تخیل شاعر و نویسنده نمی شود، بلکه باید برای خود از آنچه هست چیزی بسازد. یعنی فرق شاعر و نویسنده با سایر مردم در این نیست که نویسنده تخیلِ فعال تری دارد، بلکه شاعر و نویسنده کسی است که از همین واقعیت که همگان با آن روبرو اند ادبیات می سازد. گلشیری هم در آینه های دردار درهم آمیختگی ادبیات و واقعیت را گوشزد و فراتر از آن ملموس می نماید.

همچنان که یگانگیِ نویسنده واقعی و آثارش را نشان می دهد. ادبیات گلشیری، به رغم تنوع سبکیِ نسبی که در آن می بینیم، کاملا از واقعیت مایه گرفته است و در آینه های دردار که آشکارا اثری اتوبیوگرافیک است گویی این واقعیت از داستان خارج می شود و سر راه او را می گیرد.

قهرمان داستان، ابراهیم، معشوق واقعی دوران نوجوانی خود، صنم بانو، را سال ها دستمایه خلق آثار داستانی نموده و حالا در میان سالی وی صنم بانو ناگهان ظهور می نماید و دوباره واقعیت می شود. یعنی ادبیات و واقعیت آن چنان در یکدیگر جاری اند که هر یک می تواند در هیئت دیگری ظهور کند.

همه داستان هایی که قهرمان آینه های دردار در جلسات داستان خوانی قرائت می نماید و بخش­ هایی از آن ها را در کتاب می ­خوانیم -به استثنای شرحی بر قصیده جملیه - حدیث نفس اند و ریشه در واقعیت زندگی او دارند.

او جایی، در بحث از گذشته و در میانه تردید ها که کدام رویداد واقعا رخ داده و کدام رویداد فقط در داستان های وی آمده، به صنم بانو می گوید: واقعیت برای من، حالا لااقل همان هاست که نوشته ام (آینه های دردار، هوشنگ گلشیری، نشر نیلوفر، چاپ دوم، تهران 1372، ص 34). باری آینه های دردار، چنان که من آن را می خوانم، بیش از هرچیز نسبت میان ادبیات و واقعیت را وامی­ کاود.

گلشیری می گوید این نسبت چنان نزدیک است که نویسنده واقعی گاه خود قادر نیست واقعیت را از ادبیات بازبشناسد. راوی از ذهن ابراهیم که برای نخستین بار به خانه صنم بانو رفته و مشغول مشاهده بساط پذیرایی است گزارش می دهد: کجا خوانده بود که او حتی حالا که همه چیز را دوباره می دید یادش نمی آمد؟ (ص 104). این جمله می گوید که آدمی مثل ابراهیم، آدمی مثل گلشیری، دیگر اصلا نمی تواند واقعیت را از ادبیات تمیز دهد.

آدمی که چنین با ادبیات زیسته و عجین شده، دیگر نمی تواند بداند چه چیز واقعیت بوده و چه چیز ادبیات است. در این میان آنچه تبیین نسبت واقعیت و ادبیات در آینه های دردار را جذاب می نماید این است که گلشیری، یا همان ابراهیم، گویی خود در تکاپو است تا این نسبت را بفهمد و ما را در این تکاپو همراه خود نموده است.

احمد غلامی: چندان مخالفتی با حرف های شما ندارم. اما بیایید از منظر دیگری به داستان آینه های دردار نگاه کنیم. اگر بگوییم چیزی به نام واقعیت وجود ندارد چه اتفاقی می افتد. خیالین کردنِ واقعیت نه واقعی کردنِ خیال. این دست اندازی تا جایی پیش می رود که گلشیری حتی شخصیت هایی همچون ساعدی و صادق راهنمایی را نیز شولایی خیالی به تَن می نماید.

اگر فرض را بر این بگذاریم که ما ساعدی و راهنمایی را نمی شناسیم، روبروه ما در رمان با آنان چگونه خواهد بود. آنان را نیز یکی از اسامی ای خواهیم دید که داستان را شکل داده اند. واقعیتی وجود ندارد. از نظر گلشیری دنیا، داستان است. دنیا، کاملا خیال است همچون مردی که پا های آماسیده اش را در نهر آبی گذاشته است، با سری افکنده به آب زلال خیره شده است که سرچشمه ای نامعلوم دارد و سفری نامعلوم در پیش رو. این نهر، این باریکه آب یا رود، همان تاریخ است که می گذرد و ما اکنونِ خود را پیش رو داریم.

اینکه سرمنشأ این اکنون کجاست، هر چه کوشش می کنیم از فهم ما خارج است و آینده اش را نیز که نامعلوم است و به کجا می ریزد، فهم نمی کنیم. به نظرم در تمام داستان، واقعیت معنایش را در دل خیالِ داستانی از دست می دهد و بعد از استحاله در خیال، دوباره واقعیت پیدا می نماید. این بار این واقعیت از صافی خیال گذشته است که جلوی چشم ما قَد علم می نماید. آینه های دردار درهم آمیزی خیال و واقعیت نیست.

جدال بین خیال و واقعیت است. جدال بین گلشیریِ نویسنده با واقعیت. واقعیت ها از نظر او چیز هایی هستند که قابلیتِ ردشدن از صافی خیال را دارند: اما گاهی نوشتن یک داستان شکل دادن به یک کابوس فردی است. کوششی است برای به یادآوردن و حتی تثبیت خوابی که یادمان رفته و گاهی با همین کار ها ممکن است بتوانیم کابوس های جمعی مان را نیز نشان بدهیم تا شاید باطل السحر آن ته مانده بدویت مان بشود. مگر نه اینکه تا چیزی را به عینه نبینیم نمی توانیم بر آن غلبه کنیم. داستان نویس هم گاهی ارواح خبیثه مان را احضار می نماید و تجسد می بخشد و می گوید حالا دیگر خود دانید. این شما و این اجنه تان (ص 14).

اینجاست که گلشیری با دست اندازی به خواب هایمان، به کابوس هایمان، می خواهد آن ها را جمعی کند و به واقعیت بدل کند. واقعیت چیزی است که از صافیِ خیال رد شده باشد. فراموش نکنیم که سبک و سیاق داستان به شیوه ای سفرنامه ای است. سفرنامه ای که با من نوشت یا خودنوشت در هم آمیخته شده است. جلو برویم ببینیم چه می شود.

سعید رضوانی: نمی توان گلشیری را متهم کرد به اینکه واقعیت را از میان برداشته، آن را خیالی نموده یا معنای آن را از آن گرفته است. ایرادی که شما می گیرید مبتنی بر دو فرض است. یکی اینکه واقعیت را کاملا می شناسیم و می توانیم مرز های آن را با ادبیات معین کنیم و دیگر اینکه ادبیات خیالِ محض است و کاملا جدا از واقعیت. به نظرم هر دو فرض محل تردید است. در خصوص فرض اول، کافی است از خود بپرسیم همان ساعدی و راهنمایی که شما از آن ها یاد کردید، مگر ما چقدر با واقعیت آن ها آشناییم؟

تصویری که از آن ها در ذهن داریم تا چه اندازه برساخته واقعیت است و تا چه میزان حاصل آشنایی با آن ها در دنیا ادبیات؟ در خصوص فرض دوم هم لازم نیست راه دور برویم. همین آینه های دردار آیا همه اش خیال است؟ خود شما در حین خواندن رمان آیا بار ها از خود نپرسیده اید کدام بخش ها واقعیت است و کدام بخش ها خیالی است؟ دیگر اینکه من نگفتم آینه های دردار درهم آمیزی خیال و واقعیت است.

گفتم گلشیری می کوشد رابطه ادبیات و واقعیت را نشان دهد. او این دو را درهم نمی آمیزد؛ این دو درهم آمیخته هستند. گلشیری فقط درهم آمیختگی را آشکار می نماید. گلشیری نویسنده ای بود که درباره ادبیات، درباره نوشتن، زیاد می اندیشید و حاصل این اندیشیدن را تا حدودی در آینه های دردار بازتاب داده است.

اینکه نوشتن چیست و نویسنده چه می نماید، سال های سال دغدغه ذهن گلشیری بوده و در آینه های دردار هم این پرسش مطرح است. مثلا ابراهیم در جلسه داستان خوانی می گوید: گاهی آدم نمی داند برخی چیز ها به کجا یا کی تعلق دارد، می نویسیم تا یادمان بیاید و گاهی تا آن پاره به یادآمده را متحقق کنیم برایش زمان و مکان می تراشیم. گاهی هم چیزی را مثل وصله ای بر پارچه ای می دوزیم تا آن تکه عریان شده را بپوشانیم، اما بعد می فهمیم آن عریانی همچنان هست (ص 9). یا از همسر ابراهیم نقل می شود: به خاطر آن گلدان هم شده باید بنویسی (ص 96).

از قضا، برخلاف نظر شما که معتقدید گلشیری در آینه های دردار واقعیت را از میان برمی دارد و معنایش را از بین می برد، او در این اثر بیشتر بر نوشتن برای حفظ واقعیت تأکید نموده است. این کارکردِ ادبیات را یادآور شده که از اضمحلالِ واقعیت جلوگیری می نماید.

ابراهیم می نویسد تا دنیا را مثل عکس ثابت نگه دارد. او درباره دوستان قدیمی اش که دیگر جمعشان از هم پاشیده می گوید: حالا دیگر هیچ طوری نمی شود جمعشان کرد، مگر بنویسمشان، همان طور که آن روز ها بودند (ص 106). یا در باب انگیزه ابراهیم در نوشتن از صنم بانو می خوانیم: می نوشت تا نگذارد به پرده غیب برود (ص 137). این کارکردِ نوشتن در سرزمینی که به اعتقاد گلشیری پیوستگی تاریخی ندارد، اهمیت ویژه پیدا می نماید.

گلشیری در آینه های دردار از کارکرد های دیگر نوشتن هم گفته. مثلا از اینکه با نوشتن می توان بر محدودیت زندگی انسانی غلبه کرد، بر این امر محتوم که هر انسانی به صرف اینکه تنها یک زندگی دارد و به یک راه می رود از هزاران هزار امکان در این دنیا محروم می شود.

ابراهیم درباره نویسندگی خود و در مقام مقایسه آن با هنر معرّق می گوید: در معرّق هر جزء فقط قسمتی است از کل؛ برای من هر بخش، روایت دیگری است از همه آنچه باید باشد؛ و در ادامه شرح می دهد: من از شکستگی شروع نموده ام، از شکست، از همین ضرورت که ما هربار جایی هستیم که جایی دیگر نیست (ص 143). باری تأملات درباب اینکه نوشتن چیست و نویسنده چه می نماید در آینه های دردار زیاد است، اما وجه غالب تأکید بر همان کارکرد نوشتن است که پیش تر اشاره کردم، یعنی بر اینکه نوشتن واقعیت را حفظ می نماید؛ نمی گذارد واقعیت به کام نیستی فرو برود.

احمد غلامی: اگر بحث های شما را مستقل از روایتِ من از آینه های دردار بخوانیم، سخنانی قابل تأمل است، اما اگر بحث شما در پاسخ به حرف های من باشد به نظرم برداشت صحیحی از حرف های من ننموده اید. هرگز بر این باور نبوده ام که گلشیری می خواهد واقعیت را از میان بردارد. اگر به بحث اولم رجوع کنید، آنجا گفته ام آینه های دردار اضطراب نوشتن است. اضطراب ثبت لحظه هایی از واقعیت و حقیقت تا از گزند ایّام در امان بمانند.

گلشیری را حتی همچون کاتبی فرض گرفته ام که اضطرابِ روایت و ثبت حقیقت و واقعیت را دارد، با این حال او می داند هر نسلی به سبک و سیاق خود می زید و می اندیشد: سوار تاکسی که شدم مینا سرش را جلو آورد و به زمزمه گفت: چطور است بروم خانه و بیندازمش توی یک طشت مسی و چند دست بشویمش تا پاک پاک بشود و فردا صبح بپوشم و بروم سر کار؟ این هم یک راهش است، ولی می شود نشان هیچ کس هم نداد. هر نسل یا هر آدم چوق های خودش را دارد که لازم نیست به ارث بگذارد (ص 83).

ببینید گلشیری حتی از کاتبی خود، یا گیرم رسالتِ خودش، برداشتِ واقع بینانه ای دارد. پس او نه درصدد از میان برداشتن واقعیت است و نه می خواهد نسبت واقعیت و خیال را در داستان نویسی عیان کند. بی تردید هر نویسنده ای از نسبت خیال و واقعیت در داستان آگاه است، همان طور که شما به درستی اشاره کردید. اما مسئله من این است که در آینه های دردار واقعیت و خیال در جدال با یکدیگرند.

من از واقعیت هایی حرف زدم که قابلیت آن را دارند که فراتر از زندگی روزمره قادرند تاریخی بشوند و در ذهنِ نویسنده از صافی خیال بگذرند و تبدیل به واقعیتی ماندگار بشوند، چیزی شبیه فولاد آبدیده. بردن واقعیت در تنور خیال، ترفندی است که گلشیری آن را به کار می بندد تا هر آنچه را که اجزای سازنده روزمرگی است در کوره خیالی بزداید.

آنچه از این کوره بیرون می آید ارزش ماندگاری دارد؛ ادبیات است، هنر است، خیال است، واقعیت است، هرچه می خواهد باشد و هرچه می خواهید اسمش را بگذارید. این آن چیزی است که من به آن اشاره کردم. البته بدم نمی آید برای اینکه خوانندگان شِمایی از فضای داستان در ذهن داشته باشند، به فضای داستان برگردیم و درباره داستان هم صحبت کنیم.

سعید رضوانی: باشد، موافقم که درباره داستان صحبت کنیم. من از پیرنگ شروع می کنم. نویسنده ای به نام ابراهیم به یک سفر ادبی یا کاری در اروپا می رود که طی آن در چند شهر اروپایی داستان خوانی می نماید و با خواهرزاده اش و برخی از دوستان قدیمی خود ملاقات می نماید. در برلین یادداشتی از یکی از حاضران در جلسه داستان خوانی به دستش می رسد که ظاهرا از دوست یا آشنایی قدیمی است. نویسنده یادداشت ابراهیم را دعوت به گفت وگوی تلفنی می نماید، اما بعد حضور پیدا نمی کند با او صحبت کند.

بعد در شهر های دیگر یادداشت های دیگری به دست ابراهیم می رسد و ناشناس در نهایت به او وعده مصاحبه در پاریس می دهد. ابراهیم در پاریس با ناشناس که معلوم می شود صنم بانو، عشق دوران نوجوانی او است تلفنی مصاحبه می نماید، ملاقات می­ کند و شبی را هم در خانه او می گذراند. زن سعی می نماید ابراهیم را به ماندن در پاریس و زندگی کردن با او ترغیب کند، اما پیروز نمی شود. داستان از منظرِ زمانیِ بعد از سفر، یعنی وقتی که ابراهیم به ایران برگشته، روایت می شود. وقایعی که در داستان نقل می شود مربوط به سه زمان متفاوت است که گلشیری آن ها را ماهرانه کنار هم قرار داده: یکی همین زمان بعد از سفر، دوم زمان حین سفر و سوم گذشته های دور، مثلا ایام نوجوانی و جوانی ابراهیم.

پیش تر هم گفتم که داستان اتوبیوگرافیک است. این البته بدان معنا نیست که هر چه در این داستان می خوانیم یک به یک از زندگی گلشیری نقل شده است، بلکه مقصود آن است که زندگی گلشیری دستمایه خلقِ داستان شده. در خصوص اتوبیوگرافی یا آثار اتوبیوگرافیک، از قدیم الایام بحث صداقت این آثار یا تردید در صداقت آن ها مطرح بوده است.

هَینریش هَینه گفته بود محال است کسی بتواند درباره خود حقیقت محض را بگوید و حتی درباره کتاب مشهور اعترافاتِ ژان ژاک روسو گفته بود روسو نیز حقیقت را نگفته، بلکه رویکردی برعکس شیوه معمول زندگی نامه نویسان اتخاذ نموده، رویکردی که ظاهرا صداقت محض است، اما درواقع افراط در نفی و انکار خود است. به گفته هَینه این نیز نوعی خودپسندی است و نوعی دیگر از کتمان حقیقت.

گلشیری از چنین بحث هایی آگاه بوده و ظاهرا نظر به همین بحث ها در آینه های دردار تمهیداتی اندیشیده. نخست اینکه خود را به کسوت دیگری درآورده و نام دیگری بر خود نهاده. ثانیا، در آینه های دردار، همان دیگری یا ابراهیم نیز خود سخن نمی گوید.

گلشیری از راوی سوم شخص استفاده نموده تا از این طریق هم خودش تا حد ممکن از خود و زندگی خود فاصله بگیرد و گزارشی عینی تر ارائه کند، هم به خواننده این احساس را بدهد که با گزارشی بی طرفانه روبه رو است. به این نکته هم ضمناً اشاره کنم که گلشیری آنچه را از ذهن ابراهیم می گذرد به شیوه نقل آزاد (Free indirect speech) گزارش می نماید و در این شیوه چنان استاد است که بعید می دانم نمونه ای بهتر و پاکیزه تر از کار او در ادبیات مدرن ما یافت شود.

احمد غلامی: در نور کمرنگ آسانسور نگاهش کرد. پشت مژه های بلند، هنوز بلند، دو مردمک سیاه، غوطه ور در نم اشک نگاهش می کرد. قطره ای درشت بر گودنای پره بینی اش نشسته بود تا باز دست به ناخواست دراز نشود از مینا گفت. گفته بود: من حالا روی زمینم، با همین عیب و حسن هایی که هست می سازم. بعد وقتی به خیابان رسیدند و با هم می رفتند در هوایی بوی نم می داد و بازتاب نور چراغ های سر تیر ها در کف آبی بر پیاده رو ها یا کف خیابان می دید. جا های خالی داستانش را پر می کرد.

گفت من البته اول شیفته آن مو های سیاه و شلال مینا شدم، اما راستش بیشتر آن نقص کوچک شکستگی دندانش پایبندم کرد. گوشه دندان نیشش شکسته بود که خنده هایش را شیرین می کرد. انگار که آدم عمری به هوای آبی سرد و عمیق و البته زلال بدود بعد برسد به مظهر قناتی که فقط باریکه آبی داشته باشد، جاری و سرد. خب همواره آدم می داند که جا های دیگری هم هست، ولی می ماند (ص 123- 124).

گلشیری در جدال بین واقعیت و خیال، وقتی پای وصف صنم بانو یا مینا به میان می آید، باز برمی شود به همان شیوه و رویکرد و نگاه های سنتی به زن. با توصیف های مکرر از زن، توصیف های ملال آوری که اثرگذاری ویژه ای ندارند و اغراق آمیزند. آنجا که پای ابراهیم در میان است و صنم بانو، باز همان مرد ایرانی سر برمی آورد.

ستایش های اغراق آمیز از زن که پیش از آنکه ستایش از زن باشد، ستایشی غیرمستقیم از یک مرد و احساسش است. مردی روشنفکر که قادر است زیبایی ها را ستایش کند و زن ها را مرعوب و مفتون خویش سازد. ستایش هایی که زن را از واقعیت وجودی خودش منفک و باز ناخواسته آن را اسطوره ای می نماید؛ اسطوره ای در میان آدم های واقعی. نویسندگان نسل گلشیری نتوانستند از زن عبور نمایند. از عشق عبور نمایند.

اگرچه گلشیری به رویکرد راهنمایی و ساعدی به زن انتقاد دارد، اما خود او نیز قدمی فراتر از آنان نمی گذارد. همان شیفتگی به زن و ستایش و وصف او در زمان و جغرافیایی دیگر و با زبانی دیگر تکرار می شود. باید اعتراف کنم ملاقات ابراهیم و صنم بانو و ساعتی را که آن ها با هم می گذرانند، به سختی خواندم. توصیف ها و ستایش هایی که ابراهیم از صنم بانو می نماید بسیار اغراق آمیز و ملال آور است.

گلشیری کوشش می نماید پای زن واقعی یعنی زن به مثابه زن، آدمی همچون آدم های دیگر را به داستان باز کند، اما نمی تواند باز مسئله خودش را حل نماید، اسیر ساختار های ذهنی خودش است و باز در دامی می افتد که قرار بود از آن بگریزد.