روز بلوا و دوراهی انتخاب - پیامک خنده

نرگس عاشوری| پس از سه فیلم به نسبت پیروز دهلیز، سیانور و دارکوب بهروز شعیبی با چهارمین فیلم بلندش به سی و هشتمین جشنواره فیلم فجر آمده است. شعیبی در روز بلوا قصه ای ملتهب و پرتحرک را با موضوع نقد تخلف های مالی، اختلاس و پولشویی ساخته است، اما نکته ای که فضای فیلم را پرالتهاب می نماید قرار دریافت روحانی خوش نام و معتبری در دو راهی انتخاب است.

عماد (بابک حمیدیان) باید بین سکوت در مقابل تخلف های مالی به وجود آمده توسط نزدیکانش یا شفافیت و اعتراض یکی را انتخاب کند. دوراهی که در یک سوی آن پای خانواده و آبروی خانوادگی در میان است و در سوی دیگرش دفاع از شرافت انسانی و حرفه ای اش. سازنده روز بلوا بر این باور است که فراتر از مسائل مالی و سیاسی و دیپلماسی خارجی، مهم ترین چالش و تهدید جامعه مسائل فرهنگی، رویه زندگی و نوع تفکر و اخلاق است.

او معتقد است که در چنین شرایطی ساخته شدن فیلم هایی، چون روز بلوا می تواند یک یادآوری و توجه به اهمیت لزوم تذکر باشد تا شاید تلنگری گردد بر آنچه تا امروز از آن غافل شده ایم یا کمتر درباره آن صحبت شده است.

او از دغدغه هایش برای ساخت روز بلوا، لزوم شکل گیری فضای مصاحبه، روبروه اش با برچسب هایی همچون فیلمسازان حکومتی و سفارشی، کوشش برای پرهیز از شعارزدگی و اختلافات شکل گرفته در فضای امروز سینمای ایران گفته است.

سوژه روز بلوا را چطور انتخاب کردید؟ چه اتفاقی می افتد که یک فیلم شما مثل سیانور درام تاریخی-سیاسی می گردد و فیلم های دیگرتان مثل دهلیز و دارکوب درام های اجتماعی. این تغییر در حس و حال فیلم ها چقدر عامدانه است؟

سیانور از منظر من یک فیلم سیاسی صرف نیست. این فیلم هم مثل دیگر فیلم هایم کد های اجتماعی مشخصی دارد که در هر دوره ای قابل استناد است. اگر این نکات مدنظرم نبودند شاید اصلاً سیانور ساخته نمی شد. اما در حال حاضر فیلم نکاتی دارد که به لحاظ فضای اجتماعی قابل تعمیم هستند.

ضمن اینکه در این فیلم کدی راجع به شخصیت های سیاسی از نوع حکومتی اش ندادیم و فقط اتفاقات یک دوره تاریخی را حول محور فعالیت جوانان و سازمان مجاهدین و فعالان سیاسی روایت کردیم. من به عنوان یکی از افراد همین جامعه باید فیلمی بسازم که دغدغه روز خودم باشد.

من هم مثل بقیه تأثیر گرفته از فضای پیرامون و شرایط اجتماعی هستم و تا مسأله ای دغدغه ام نگردد سمتش نمی روم. طرح اولیه روز بلوا هم از من بود و با حسین تراب نژاد آن را پروراندیم و بعد هم با همکاری مهران کاشانی فیلمنامه را نوشتیم. پیرامون ما مسائل مختلفی وجود دارد که باید راجع به آن ها حرف زد. ماحصل همین دغدغه ها شد روز بلوا.

طبعاً هر فیلم بازتابی از روحیه فیلمساز است و تجربه زیسته او و شما هم از این قاعده مستثنی نیستید. اما سال جاری بخش زیادی از فیلم های جشنواره با درک روح زمانه لحن اعتراضی به خود گرفته اند. اقبال به مسائل روز با نگاه انتقادی بخصوص از آن جنسی که در روز بلوا شاهدیم از چه چیزی ریشه می گیرد؟

از همان مسائل اجتماعی که همه ما درگیر آن هستیم. در برهه ای هستیم که باید راجع به آن با هم حرف بزنیم. اگر در اکران عمومی بودیم راحت تر می توانستم راجع به قصه حرف بزنم، اما در شرایط نمایش محدود جشنواره که خیلی از مخاطبان فیلم را ندیده اند مجبورم گفته هایم را در این عبارت ها خلاصه کنم که زندگی اجتماعی امروز ما در راستای افتاده که ضروری است دائم به هم یادآوری کنیم و تلنگر بزنیم؛ باید مردم نسبت به مسئولان، مسئولان نسبت به هم و مردم نسبت به هم حرف بزنند.

تصور می کنم فراتر از مسائل مالی و سیاسی و دیپلماسی خارجی، مهم ترین چالش و تهدید امروز مسائل فرهنگی، رویه زندگی و نوع تفکر و اخلاق مان است. دغدغه اصلی فیلم روز بلوا یادآوری اخلاق بخصوص اخلاق اجتماعی است. متأسفانه امروز اخلاق اجتماعی ما در راستا درستی نیست و احتیاج داریم اصول آن را به هم یادآوری کنیم.

در واقع معتقدید فیلم روز بلوا و روایت قصه روحانی فیلم که در دو راهی انتخاب بین سکوت و چشم بستن بر تخلف های به وجود آمده از سوی نزدیکانش یا دفاع از شرافت انسانی و حرفه ای اش مانده، می تواند تلنگری باشد بر خیلی از اشخاصی که شاید در صندلی این فرد باشند.

بله. کاملاً درست است.

از نگاه شما دلیل رویکرد فیلمسازان به این دست فیلم های اعتراضی تذکر ها و حرف های ناگفته مردم جامعه است که عموماً در هیچ رسانه جمعی درباره آن صحبت نمی گردد و درباره شان فضای مصاحبه شکل نمی گیرد؟

نکته دقیقاً همین است؛ شکل دریافت فضای مصاحبه و حرف زدن با هم. امروز به جایی رسیده ایم که روز بلوا می تواند در جامعه ساخته گردد بدون اینکه خط قرمزی را رد نموده باشد. کوششم این بود موضوعاتی که کمتر درباره آن صحبت شده - یا اگر گفته شده لحن و برداشتی داشته که فضای حاشیه ای پیرامونش ایجاد شده - را طوری مطرح کنم که به آن مسأله فکر کنیم، نه اینکه التهاب ایجاد کنیم.

امروز باید روز بلوا ساخته گردد و درباره آن حرف بزنیم. ما مردم سرزمینی هستیم که در آن یکتاپرستی و دینداری سابقه چندین هزار ساله دارد و همواره اخلاق با تفکرمان عجین بوده. به بیان دیگر دینداری ما را به طرف اخلاق مداری برده و اخلاق مداری به سمت دینداری.

امروز در برهه زمانی ای قرار داریم که باید اخلاق را به هم یادآوری کنیم، بر این مبنا می گویم روز بلوا باید ساخته می شد.، اما هر فیلمسازی که به سمت این موضوعات می رود عموماً با انگ و برچسب حاکمیتی بودن و سفارشی بودن روبرو می گردد؛ بخصوص وقتی پای سرمایه گذاری نهاد هایی مثل سازمان اوج در میان باشد. چقدر کوشش کردید با چنین بازخورد هایی روبرو نشوید؟

در فیلم سیانور هم که به تعبیر شما فیلمی سیاسی محسوب می گردد هیچ جمله ای را در فیلم به سفارش کار نکردم؛ هیچ وقت! حتی در کار هایی که با فضای کمدی و مفرح مثل گلشیفته ساخته ام هم سفارشی نپذیرفته ام. باورم این است که اگر قصه حرفی دارد که آن را می فهمم باید بسازمش.

اما اگر آن را نفهمم و به آن باور نداشته باشم حتماً اشتباهی در ساختش خواهم داشت. هیچ سفارشی پشت این کار ها نبوده است؛ حتی در ساخت سریال پرده نشین که با موضوع روحانیت فراوری شد و طرح اولیه آن از سوی آقای گلبن در تلویزیون ارائه شده بود.

در این سریال هم وقتی به مرحله نگارش فیلمنامه رسیدیم تأکید کردم که باید همه دغدغه های خودمان در آن لحاظ گردد. به همین دلیل با اطمینان می گویم کار سفارشی ننموده ام. روز بلوا را هم خودم به مؤسسه اوج پیشنهاد دادم و انصافاً هم همکاری خوبی داشتند. بر این باور بودند که باید فیلم خودت را بسازی و در هنگام اجرا هم این باور بر رابطه مان حاکم بود.

حتی در حد یک جمله هم بر سر مسائل محتوایی بحث نکردیم. همان فیلمی را ساختیم که به آن اعتقاد داشتیم و همان حرفی را زدیم که باید می گفتیم. آن ها هم درک کردند قرار نیست کار عجیبی بکنیم جز یادآوری اخلاق و یادآوری مسائلی که درباره آن ها دچار غفلت شده ایم.

وقتی نسبت به مطرح شدن مسأله ای احساس احتیاج می کنم دیگر به این فکر نمی کنم که در موقعیت کنونی ساخت این فیلم چه واکنش هایی دارد و بقیه با چه زاویه دیدی درباره آن فکر خواهند کرد، مهم این است فیلمی با موضوع دغدغه خودم بسازم.

فضای روایی این دست فیلم ها به گونه ای است که اغلب فیلمسازان دچار شعارزدگی می شوند. نگران نبودید در این ورطه و دام بیفتید.

باز هم تأکید می کنم که این کار سفارشی نیست و باور من است و همین مؤلفه مانع شعارزدگی آن شده است. ویژگی دیگری که به گرفتار نشدن در این دام یاری می نماید، داشتن همراهان خوب در ساخت فیلم است. آقای تخت کشیان از حرفه ای ترین تهیه نماینده های سینما هستند و مهران کاشانی (فیلمنامه نویس) هم آدم خوش قریحه و کاربلدی است.

مؤسسه اوج کاملاً دستمان را بازگذاشت و اجازه داد فیلمنامه خودمان را بنویسیم و کار کنیم. در کنار مجموعه این مؤلفه ها، شخصاً قرارم این نبود که کار شعاری بسازم، قرار بود راجع به موضوعی حرف بزنم و پرسشی را مطرح کنم.

پرسشی که در فیلم مطرح می گردد سؤال واقعی من و خیلی از آدم های جامعه است، بدون هیچ جانبداری ای. شعارزدگی وقتی سراغ این موضوعات می آید که از پیش مشخص کنیم و قرار باشد از یک گروه جانبداری کنیم. وقتی می خواهیم قضاوت کنیم نه روایت. اما من به دنبال روایت کردن بوده ام نه قضاوت.

خودتان برای پرسش پیچیده ای که در فیلم مطرح می کنید چه پاسخی دارید؟ چگونه می توان اعتماد را به جامعه برگرداند؟ آن هم جامعه ای که این روز ها بیش از هر زمان دیگری بی اعتماد شده است.

مسأله همان نکته اخلاقی فیلم است: یادآوری و مراقبت. مراقبت از اصولی که بعضی اوقات از آن غافل می شویم. شاید این پرسش تلنگری باشد که ما را به سمت این مراقبت بکشاند.

البته احتمالاً با طرح این سؤال در خاتمه بندی با واکنش های متفاوتی رو به رو خواهید شد.

من معتقدم خاتمه یک فیلم به دو مؤلفه وابسته است: اول اینکه متعلق به مخاطب است. یعنی موظفی به توقعی که در فرایند قصه و فیلم برای مخاطب ایجاد نموده ای پاسخ دهی. دوم اینکه این خاتمه باید متناسب و همخوان با فضای فیلم باشد نه اینکه مخاطب را سردرگم و گیج کنی صرفاً به این بهانه که خاتمهی غافلگیرنماینده داشته باشی و در قصه چرخش به وجود بیاوری.

ما به خاتمه های زیادی فکر کردیم و چندین خاتمه بندی برای فیلم در نظر گرفتیم. اما در نهایت انتخاب درست به زعم ما برای این جنس فیلم همین بود. خاتمه فیلم باید متعلق به شخصیت اصلی قصه می بود. چون روز بلوا فیلم شخصیت محوری است و باید بهترین و درست ترین اتفاق برای عماد رقم می خورد. مخاطب هم باید حرف و سؤال خودش را در فیلم می دید.

یعنی به نظر شما خاتمه بندی کامل نماینده همان چرخه داستانی ای است که در فرایند فیلم تعبیه نموده اید؟

بله؛ این همان چیزی بود که ما به آن رسیدیم. به خاتمه های دیگری هم فکر کردیم که شاید در زمان اکران مفصل تر بگردد درباره شان صحبت کرد.

بازی در نقش روحانیون از چالش های جذاب و پرطرفدار بین بازیگران مرد سینمای ایران است که البته ترس و دلهره هایی هم برای پذیرش آن وجود دارد. بابک حمیدیان چطور برای قبول این نقش ترغیب شد؟

با بابک حمیدیان همکاری زیادی داشتم. هم به توانایی اش اعتقاد داشتم و هم رابطه حرفه ای خوبی بین مان برقرار است. بازی در نقش شخصیت روحانی در جامعه سینمایی حساسیت برانگیز است و بعضاً با احتیاط سراغ این نقش ها می فرایند. این احتیاط صرفاً جنبه اجتماعی ندارد بلکه نگرانی از درآوردن جزئیات نقش و مهمتر از آن قضاوتی است که بعد ها آقایان طلاب راجع به بازیگران این نقش می نمایند.

بابک به خوبی قصه را فهمید و با توجه به سختی سکانس ها که هم التهاب درونی داشت و هم التهاب بیرونی (زد و خورد و دعواها) پرانرژی و خوب ظاهر شد. خیلی خوشحالم که آقای حمیدیان این نقش را بازی کرد. در ارتباط با بقیه نقش ها هم همین طور. اساساً مهم ترین مؤلفه ما در انتخاب بازیگران باورپذیری نقش بود نه اینکه از چهره های معمول سینما باشد.

امروز ترکیب بازیگران فیلم ها به گونه ای شده که اگر عکس فیلم ها را ببینید متوجه نمی شوید برای کدام فیلم است. همه شبیه هم شده اند. از ابتدا قرارمان با آقای تخت کشیان این بود که سراغ بازیگر هایی برویم که به نقش می خورند؛ فارغ از اینکه بازیگر جریان عادی سینما هستند یا نه. نتیجه برای من خوشایند است. همواره آرزو داشتم با آقای ارجمند که بازیگر بسیار توانمندی است همکاری کنم.

همین طور خوشحالم از همکاری دوباره با خانم لیلا زارع. برای نقش هومن هم بعد از ماه ها جست وجو بین بازیگران به محمد علیمحمدی رسیدیم. خیلی خوب و پرانرژی سرکار آمد و جزئیات مهمی در نقش ایجاد کرد. آقای مسعود دلخواه هم با پرهیز از کلیشه های همیشگی، شخصیت بیگدلی متفاوتی ساخت. چون خودم تجربه بازی دارم همکاری با بازیگر ها برایم لذت بخش است و از وقتی که با هم می گذرانیم انرژی می گیرم.

با انصراف بازیگرانی همچون بابک حمیدیان از جشنواره، نگاه ها نسبت به عملکردشان در جشنواره سال جاری جدی تر شده است. بخصوص با حواشی که بعد از برنامه هفت و نامه او در واکنش به این برنامه ایجاد شد.

در این نامه بابک حمیدیان گلایه ای ضمنی نموده بود از مسأله ای که چند سالی است عده ای سعی در دامن زدن به آن دارند؛ همان خط کشی ها و خودی و ناخودی کردن اهالی سینما. در رابطه با این فیلم هم شاید خیلی ها گلایه نمایند که چطور شما می توانید راجع به چنین موضوعاتی فیلم بسازید، اما دیگران نه.

از این حواشی بی خبرم و کوششم این است که از حاشیه ها و حتی جمع هایی که این مباحث مطرح است پرهیز کنم. چرا که معتقدم در این بحث ها اصل و ماهیت سینما فراموش می گردد و آدم ها فقط یکدیگر را قضاوت می نمایند. این روز ها نگاه و دقت حرفه ای به کار دیگران نداریم و به همین خاطر گاهی سینما از ذات همیشگی اش فاصله می گیرد.

همان قضاوت و نگرش تندی که نسبت به بعضی فیلمساز ها با برچسب سفارشی ساز وجود دارد نسبت به فیلمساز های مستقل هم با برچسب های دیگر دیده می گردد. مقصودم این است که وقتی وارد این جو می شویم همه لطمه می بینند. کاش این حق را به هم بدهیم که هر کس در هر نوع سینمایی که به آن تعلق خاطر دارد کار کند.

فارغ از اینکه فیلم را برای کجا ساخته یا چه مضمونی دارد. سینما را اصل لحاظ کنیم. چون از این فضا فاصله گرفته ام و کوششم این است که فارغ از قضاوت فیلمساز فیلم را ببینم شاید پاسخ کاملی برای این سؤال شما نداشته باشم. آنچه برای فعالیت خودم در این حوزه شرط نموده ام این است که کار سینما را جدی بگیرم و دغدغه هایم را با زبانی که بلدم یا تجربه می کنم مطرح کنم. عده ای فکر می نمایند باید راجع به آدم ها قضاوت نمایند. البته شاید خود من هم روزی همین شکلی شدم. برای همین نمی توانم رهنمود خیلی درستی داشته باشم.

شما در کارنامه کاریتان هم با رخشان بنی اعتماد همکاری داشته اید و هم به عنوان بازیگر با ابراهیم حاتمی کیا. در سابقه فعالیت خیلی از اهالی سینما می گردد این تنوع را دید، اما فضای امروز سینما به گونه ای است که انگار باید خط و ربط مشخصی داشته باشی.

همه ما یک زبان مشترک و فضای مشترک داریم که نامش سینماست و سینما برای من قابل احترام و عزیز است. شاید حرفم شعاری و احساسی تلقی گردد، اما من از دوره نوجوانی وارد سینما شده ام، در این خانه بزرگ شده ام و این خانه را دوست دارم. فضای هر خانه ای یک وقت هایی آرام است و یک وقت هایی هم ناآرام. ولی در هر حال ما مال همین خانه ایم. سعی می کنم تا زمانی که می توانم برای خود سینما کار کنم.

موسیقی از ارکان تأثیرگذار روز بلوا است. پیش از این با آهنگسازان معتبری، چون بهزاد عبدی همکاری داشتید. اولین تجربه همکاری تان با کارن همایون فر رضایت بخش بود؟

کارن همایون فر هم سینما را خوب می شناسد و هم فیلم را خوب می فهمد. در روز بلوا کار درجه یکی انجام داد. به همین دلیل موسیقی فیلم را خیلی دوست دارم. از تمام همکارانم که فقط به صرف به پایان رساندن کار نیامدند و بیشتر از کاری که باید برای فیلم گذاشتند متشکرم از جمله آقای علویان و فرزاد هوتهم.

در جشنواره سال جاری به تماشای فیلم چه فیلمساز هایی علاقه دارید؟

صادقانه می گویم که وقتی فیلمی در جشنواره دارید آنقدر درگیر فیلم خودتان می شوید که کمتر فرصت دیدن کار همکارانتان را پیدا می کنید. علاوه بر روز بلوا به عنوان بازیگر مغز استخوان را هم در جشنواره سال جاری دارم که طبعاً اولین فرصتی که داشته باشم برای تماشای این فیلم می گذارم.

دوست دارم همه فیلم ها را ببینم، ولی اگر فرصتش پیش نیاید در زمان اکران حتماً به تماشایشان خواهم نشست. جریان قابل توجهی در فیلمسازان جوان ایجاد شده که امیدوارم ادامه پیدا کند. با جوانانی که در بخش نگاه نو حضور دارند می گردد امیدوار شد که سال های خیلی خوبی پیش روی سینمای ایران است.

در بخش سودای سیمرغ هم برای من مایه افتخار است که کنار مجموعه ای از فیلمسازان کار بلد و درجه یک هستم؛ چه فیلمسازان هم دوره خودم و چه فیلمسازان بزرگی مثل مجید مجیدی و ابراهیم حاتمی کیا.

منبع: روزنامه ایران